Біздің айтып жүрген шалымыз қай шал?

Кейінгі кезде БАҚ беттерінде, әлеуметтік желілерде, ғаламтор беттерінде қазақтың кей сөзіне қатысты желбуаз пайымдар, шықғұмыр долбарлар жол бермей тұр. Одан білгіштігіміз көрініп түрса, қане?! Қайта надандығымыз айқайлап тұр емес пе?! Сондай сөздер қатарына «кемпір» және «шал» сөздерін, сондай-ақ сол қатардағы «кемпір-шал», «кемпір-сампыр», «шал-шауқан», «шалшауқат» сөздерін жатқызуға болады. Елдің бәрі болмаса да, көпшілігі бұл сөздер қатарын адам баласының жасымен байланыстырады. Шынында солай ма?!

Бізде қазір жасының келуіне қарай «шал» деп айтушылық бар. Бұрынғылар «шал» сөзін сирек қолданатын. Оның өзінде әйел баласына қатысты айтатын.

– Шалға кетіпті, – деп мүсіркейтін еріксіз егдеге тиген бейбақты.

Бүгінде өзінен үлкенді «шал» деп айтушылық жастар арасында белең алып барады. Олар «шал» сөзін орыстың «старик» сөзінің баламасы ретінде қолдануда. Мәселен, Эрнест Хемингуейдің «Шал мен теңіз» атты шығармасы бар. Тәржімашылардың шалалығынан осылай кетіп қалған. Әйтпесе оның жатық аудармасы «Қария мен теңіз» болу керек еді. Ермек Тұрсыновтың «Шалы» туралы да осыны айтуға болады.

Сол «шал» сөзіне бүгінде ешкім де мыңқ етпейді.

Осыдан бір отыз жыл бұрын мұны айтқан адамның кекілінен сипай қоймайтын.

– Мұны қай шешең айтып жүр? – деп қара жерге қақпай кіргізіп жіберетін.

Тіпті «шалдардың» шақарлары қамшы да көтерер еді.

Өйткені…

«Шал қылады, дал қылады»…

«Шал» деп ұрықсыз қалған еркекті айтатын…

Сол шалдар қосақтарының алдында өздерін кінәлі сезінер еді. Содан да барып бала істейтін жұмыстың бәрін өздері атқарар еді.

«Осырақ шалым аман болсын» сөзінің астарында осындай мән жатыр. Оны айтасыз, «он балаң болғанша, осырақ шалың болсын» деп мәтелдеуіміздің жөні – осы.

Сөзімізде «шал шығар қымыз» тіркесі бар. Оның мағынасы – «шалды аяғынан тұрғызатын қымыз» деген сөз. Өйткені бұл қымыз қуатты болады.

Өмірден «ұрықсыз» өтетін еркектер аз болмаған.

Оның бірі жазудан болған.

Оларды белсіз деген.

Бірі зинадан болған.

Зинаға байланысты піштірушілік болған.

Оларды «әтек» деген.

…Ал әлгіндей бейбақтарын мүсіркесе, ұрпақсыз қалады-ау деп мүсіркеген.

«ШАЛШАУҚАТ» ДЕГЕНІМІЗ НЕ СӨЗ?

Ертеректе бұл сөздің қолданыс жиілігі жоғары болғанымен, бүгінде қолданыстан шығып барады. Өйткені бүгінде бұрынғыдай шал, шауқанға тиіп жатқан бейбақтар жоқ.

Шалы түсінікті. Шауқаты да түсінікті болса керек. Еркектің жыныс безіндегі сұйықтықты айтады. Жалпақ тілмен айтқанда, «қан» деген сөз, «ұрық» деген сөз.

Бұрынғы шалдардың балалары немерелерімен қатар ойнап жүре беретін.

Мұндай кенже балаларды «шалшауқат», «шалдың соңғы баласы» деп көтермелеп отыратын.

«Шалшауқат» деп айтқанда кемсітіп айтпайды, көтермелеп айтады.

Және мұндай балалар өзгелерден бөлек тұратын. Кесек мінезімен, әрекетімен.

Сондықтан да оларды «шалшауқат» деген.

«ШАПҚЫТ» ДЕП ІШТОНДЫ АЙТАДЫ

«Шапқытты» түсіндірме сөздігімізден таба алмадық.

Басқа сөздіктерді де қарастырып көрдік. Біреулерінде бұл сөзді де қосарлапты. «Шапан-шапқыт» деп.

Шапанымыз сыртаңға жатады да, шапқытымыз іштонға жатады. Жалпақ тілмен айтсақ, «шапан» – сырт киім де, «шапқыт» – ішкиім.

Бір сөзбен айтсақ, «шапқыт» – ер адамның құтын жауып тұратын ішкиім.

Жалпақ тілмен айтсақ, ер адамның шап құтын жауып тұратын кесек дамбал.

ШАУҚАНДАР ТӨСЕК ЖАҢҒЫРТУҒА ҚАУҚАРЛЫ

Шауқан…

Бір қарағанда тілімізде мұндай сөз жоқ сияқты.

Болғанда қандай!

«Шал-шауқан» деген сөз бар емес пе? Тіл мамандары мұндай қатардағы сөздерді қос сөз деп жүр. Дұрысы, қосар сөз болса керек еді.

Шалы түсінікті. Шауқаны ше?

Шауқанымыз – екі түбірлі сөз. Шауымыз «егде», «кәрі» деген мағына береді. Сонда шауқанымыз «қанымыз шау тартты», «қанымыз ескірді» деген ұғым береді.

Адамзаттың бір түйір қаннан жаратылғаны белгілі.

Олай болса бұл сөзді «ер адамның ұрығы ескірді» деп түсіну керек болады.

Олай болса «шауқан» деп бұрынғылар төсек жаңғыртуға қауқарлы ер адамдарды айтқан.

КЕМПІРЛЕРІМІЗ КІМ?

Жыл жүгіріп, аттаған ай,

Күздің лебі ызғарлы, ә?

Кемпір бопты, әттеген-ай,

Біздер сүйген қыздар да…

Бұл – белгілі ақын Абзал Бөкен ағамыздың қаламынан туған шумақ. Қай жағынан алсаңыз да, әп-әдемі өлең. Алайда ой қайшылығына назар аудармасқа болмайды.

Қартайған қыздардың бәрі кемпір бола алмайды.

Ер адамның пірі – Бір Жаратушысы да, әйел адамның пірі – байы, қосағы.

Сол әйел адамының пірсіз қалуы мүмкін.

Оған себеп көп. Ажалдың от болып келуі мүмкін, су болып келуі мүмкін.

Қазақ ондай әйелдерді еркіне жібермеген. Қосағының жылы өтісімен әмеңгерлік жолмен не қайнағаларына, не қайындарына қосқан.

Бұл салтты ешкім бұза алмаған.

Алайда әлгі қаралы әйелдерге бір кеңшілік берген. Олар өз бастарына бостандық сұраған. Ондай әйелдер қалған ғұмырында төсек қызығынан өздерін сырт ұстаған. Оларды «кем пірлі» деп «кемпір» атаған. Соған лайық құрмет көрсеткен. Өйткені олар пірлеріне, қосақтарына адал болды.

Ал қазір жасы келген әйел адамдарды «кемпір» деп жөн-жосықсыз айтып жүрміз. Оның өзінде құрметпен емес, кемсітіп, одан қалды, мүсіркеп айтып жүрміз…

«САМПЫР» СӨЗІНІҢ АСТАРЫНДА НЕ ЖАТЫР?

«Кемпір» сөзі жас ерекшелігін білдірмейді. Оны жоғарыда айттық. Соған орай жас жесірдің де кемпір мәртебесін алуы мүмкін. Бірақ табиғат өз дегенін істейді ғой.

Сондай себеппен әлгіндей «кемпірлер» берген серттерінде тұрмай қалады. Соған байланысты кемпір мәртебесінен ажырайды.

Міне, сондай кемпірлерді «сампыр» дейді.

«КЕМПІР-ШАЛ» СӨЗІН ҚАЛАЙ ҰҒЫНЫП ЖҮРМІЗ

Өмірлерінің соңында тумаларының болмауынан не қалмауынан ер адамның да, әйел адамның да жалғыз қалуы мүмкін.

Ертеректе ауылымызда балалары жоқ қариялар тұрып жатты. Барынша бауырмал адамдар болды. Бала көрсе маңдайынан иіскемей жібермейтін. Содан мұрынбоқтар әтпішулерін беріп құтылатын.

Сол қарияларда бір отбасылық жарасымдылық бар болатын. Көздері жұмылғанша айқай-шу көтермек тұрсын, тәжікелерін де көрсетпей кетті.

Кейін сол кісілердің ерлі-зайыпты адамдар еместіктерін білгенде таң қалғанымды айтпаңыз.

Бір үйде тұрған жандар ағалы-қарындасты адамдар екен. Біреуінің пірі кеміген, екіншісі шал екен.

Төрехан МАЙБАС,

этнограф

30.12.2022

Жаңалықтарды Instagram парақшамыздан оқыңыз